Τα ατίθασα παιδιά μιας ήμερης φτώχειας

Του Δημήτρη Σεβαστάκη στην Αυγή 

Το πρώτο κείμενο στο Αναγνωστικό της Δ’ Δημοτικού ήταν το «Όργωμα». Το δεύτερο κείμενο ήταν ένα δημώδες ποίημα «Το αμπέλι», το τρίτο ένα αφήγημα με τίτλο «Στους ελαιώνες και τα νυχτέρια του χωριού», το επόμενο ένα ωραίο ποίημα του Παλαμά, «Η ελιά».

Τα παιδιά μαθαίναμε γράμματα μέσα από την πιο διαδεδομένη αισθητική κατηγορία της περιόδου της δεκαετίας του ’60, που ήταν η φύση, οι αγροτικές εργασίες. Η περιοδικότητα των εποχών, όπως εκδηλώνονταν στις αγροτικές εργασίες, συνεργούσε στην αναγνωστική και γλωσσική εκπαίδευση. Τα κείμενα εξελίσσονταν με τη φύση, την Ιστορία και την εργασία. Ο αστικός χώρος στα κείμενα ήταν ελάχιστος.

Η δομή του αναγνωστικού βιβλίου ήταν οργανωμένη σε μέρη, με κέντρο τις τέσσερις εποχές και υποκύκλους από τη «θρησκευτική ζωή», την «οικογενειακή», την «εθνική», την «Ιστορία», τα «επαγγέλματα» κ.λπ. Στην έκδοση του 1964 που έχω (τα βιβλία τα κληρονομούσαμε από τους προηγούμενους μαθητές), η εξαιρετική εικονογράφηση είναι του Τάσσου Αλεβίζου και η επιμέλεια του Βασίλη Σφυρόερα.

Τα κείμενα, η θεματολογία, η διάρθρωση ενσωματώνουν τις ιδεολογικές, αισθητικές, παραγωγικές διήκουσες μιας εποχής που επιθυμούσε τη συγκρότηση του κράτους και του υπάκουου πολίτη. Μέσα, βέβαια, στις ρωγμές παρεισφρέουν γλωσσικές και εκφραστικές ποιότητες, εικονογραφική και αισθητική δύναμη, αλλά οι δεσπόζουσες ορίζονται από τα ιδανικά του μετεμφυλίου, παρ’ όλο που η αντικομμουνιστική κανονικότητα κάπως διαταράσσεται από τη δράση της ΕΔΑ, τον εκπαιδευτικό δημοκρατισμό του Κέντρου κ.λπ.

Η ιδεολογική δραστικότητα, βέβαια, μετριάζεται και από την άτσαλη προσήλωση και μαθησιακή πειθαρχία των παιδιών της εποχής. Οι συμμαθητές μου ήταν πάμφτωχα, μπαλωμένα παιδιά, κουρεμένα γουλί, που το μέγιστο ενδιαφέρον τους δεν ήταν ο Καρκαβίτσας, ο Τέλλος Άγρας ή ο Παλαμάς, ήταν η μπάλα και οι παγίδες για να πιάνουν πουλιά. Παιδιά μιας ημιαγράμματης ζώνης, λιπόσαρκα και ατίθασα. Δυσκολεύονταν να μάθουν απέξω έμμετρο του Πολέμη ή του Δροσίνη, μην πω του Βιζυηνού το άπιαστο «φως ηλίου θαλπερό…», μπερδεύονταν με τη μετακίνηση από την καθαρεύουσα στη δημοτική και τούμπαλιν, τους έρχονταν πιο εύκολο να ρίξουν μια πετριά στο κεφάλι του ανύποπτου, να τσιμπήσουν τη συμμαθήτρια, να κόψουν με τρικλοποδιά τον αντίπαλο επιθετικό.

Αδικημένα παιδιά που η ιδεολογία τους διαμορφώθηκε στα χωράφια όταν βοηθούσαν στον τρύγο, στις ελιές, στις σπορές, συχνά, συγκροτήθηκαν από το άγριο ξυλοκόπημα από τους μεγάλους (δεν έδερναν μόνο οι γονείς και οι δάσκαλοι, αλλά και οι γείτονες και ο οποιοσδήποτε αυτοσχέδιος παιδαγωγός). Αυτά τα παιδιά δεν μάθαιναν, εσωτερίκευαν τη βιοποριστική αγωνία. Τέλειωναν το Δημοτικό όπως – όπως, πήγαιναν βοηθοί στα ξυλουργεία, στην οικοδομή, στα χωράφια, στα καράβια.

Το 1968 πήγα στο υπέροχο σχολικό συγκρότημα στη Φωκίωνος Νέγρη στην Κυψέλη. Άλλος κόσμος. Πουθενά γη. Πολλές ώρες ανάγνωσης στο διαμέρισμα. Δεν ελεγχόταν η ιδιωτική σου ζωή στο πυκνό χάος του αθηναϊκού κέντρου, 30 παιδιά στην τάξη, εξεταζόσουν μια στις τόσες. Αναγκαζόσουν να δημιουργήσεις συμμαχικές φιλίες, δίκτυα. Μεγαλύτερες ελευθερίες, περισσότερες αναγωγές – επιλογές, πιο ισχυρή η γνωστική κωδικοποίηση, λιγότεροι χώροι, μικρότερη η σωματικότητα στο παιχνίδι.

Τα παιδιά διάβαζαν στο Αναγνωστικό για «εξωτικές χώρες» μέσα στη χώρα μας. «Χώρες» με αγρούς, οργώματα και ιδρωμένους «ξωμάχους», ενώ οι παραστάσεις τους ήταν οι ταξιτζήδες και οι υπάλληλοι στα εμπορικά καταστήματα. Σ’ αυτή την ασυμμετρία ανάμεσα στους αστικούς πληθυσμούς και την υπαιθριστική αισθητική των αναγνωσμάτων πρέπει να «παράπεσε η αληθινή μας μέρα». Η τηλεόραση 21 ιντσών και ο Simon Templar – Saint με τον Φρέντυ Γερμανόέμπαιναν ορμητικά στα σπίτια. Η ασυμμετρία του αστού και του «κουρεμένου κεφαλιού» αρχίζει να αίρεται δραματικά.

Τα σχολεία άνοιξαν προχθές. Θυμάμαι και ξανασκέφτομαι τα «παιδιά» από το Μεσαίο Καρλόβασι της Σάμου και τη Φωκίωνος Νέγρη της Κυψέλης. Τα παιδιά με τη διάσπαση στην ψυχή.