Όψεις του προσφυγικού φαινομένου

Του Δημήτρη Καρβελά

Α΄  Μέρος

ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ

Ο άνθρωπος ταξίδεψε πριν ανακαλύψει τη φωτιά, πριν καλλιεργήσει τη γη, πριν μιλήσει τις γλώσσες. Ταξίδεψε για να βρει τροφή, νερό, συντρόφους, αλλά κυρίως για να δει, να μάθει και να ονειρευτεί. Οι αποστάσεις όμως ήταν τεράστιες, οι κίνδυνοι πολλοί και τα μέσα λίγα. Οι ταξιδιώτες έπρεπε να βρουν μέρος  για να ξαποστάσουν οι ίδιοι και να ταΐσουν τα ζώα τους. Η ανάγκη αυτή οδήγησε στη διαμόρφωση ενός πλαισίου χορήγησης στέγασης, τροφής και προστασίας προς αγνώστους, το οποίο ονομάστηκε φιλοξενία. Η φιλοξενία έγινε αναπόσπαστο κομμάτι των ανθρώπινων κοινωνιών και πολιτισμών. Κάθε κοινωνία ανέπτυξε ένα πλαίσιο κανόνων που αφορούσαν τόσο τον πάροχο της φιλοξενίας (οικοδεσπότη) όσο και τον αποδέκτη (φιλοξενούμενο). Για παράδειγμα, ο Οδυσσέας στον δεκάχρονο Νόστο, το ταξίδι του προς την Ιθάκη, χρειάστηκε να γίνει ικέτης πολλές φορές.

Φιλοξενία στην εποχή του εθνικού κράτους

Τι είναι τα σύνορα και πότε έγιναν τόσο σημαντικά; Σύνορα με την έννοια ενός υλικού στοιχείου που διαχωρίζει δύο σημεία στο χώρο πάντα υπήρχαν. Συνήθως ήταν γεωφυσικά στοιχεία, όπως ένα ποτάμι, ένα βουνό, μια έρημος, τα οποία μετατρέπονταν μέσα από ιστορικές συγκρούσεις και παραδόσεις σε νοητές γραμμές που διαχώριζαν ομάδες, κοινότητες ή φυλές. Όμως οι γραμμές αυτές ήταν πάντα προϊόντα διαπραγμάτευσης ανάμεσα σε αυτές τις ομάδες και όχι καθορισμένα από διεθνείς συμβάσεις όρια. Αυτό δε σημαίνει ότι η παραβίασή τους ήταν πιο εύκολη.

Τα πράγματα αλλάζουν, τουλάχιστον για την Ευρώπη κατά το 19ο αιώνα και μέχρι το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πώς έγινε αυτή η σταδιακή αλλαγή στην κατανόηση των συνόρων από ανεπίσημες γραμμές πολιτισμικής διαπραγμάτευσης σε μόνιμες πολιτικοστρατιωτικές ζώνες ελέγχου; Πρόκειται για μια σταδιακή αλλαγή στην οποία συνετέλεσαν η εφεύρεση της τυπογραφίας (15ος αιώνας) και η αύξηση του εγγραμματισμού, η συστηματοποίηση των γλωσσών και η διαμόρφωση ενός ενιαίου εκπαιδευτικού συστήματος. Επίσης, η μετάβαση από τη γεωργική οικονομία στην εκβιομηχάνιση (17ος αιώνας) έθεσε τις βάσεις για μια σειρά κοινωνικών αλλαγών, όπως η μετακίνηση στις πόλεις ενός διαφοροποιημένου (γλωσσικά, πολιτισμικά) ανθρώπινου δυναμικού το οποίο άρχισε να ομογενοποιείται.

Όλα αυτά διαμόρφωσαν τη συνθήκη μέσα στην οποία άνθρωποι που δεν γνωρίζονταν μεταξύ τους, όπως συνέβαινε κατά το παρελθόν σε μικρά χωριά ή στις μεσαιωνικές καστροπολιτείες, ένιωθαν να ανήκουν στην ίδια κοινότητα. Μιλούσαν την  ίδια γλώσσα, διάβαζαν τις ίδιες εφημερίδες, είχαν τους ίδιους προγόνους, γιορτές, φαγητά. Αυτές οι φαντασιακές, με τη έννοια όχι του ψέματος αλλά της ιστορικά διαμορφωμένης πεποίθησης, κοινότητες αποτέλεσαν τα έθνη, ενώ η εθνική ταυτότητα έγινε κυρίαρχη κατηγορία αναγνώρισης πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων.

Αν και έθνη υπήρχαν από την αρχαιότητα, μέσα σε αυτούς τους αιώνες ταυτίστηκαν με συγκεκριμένα εδάφη (εδαφική κυριαρχία) και απέκτησαν διακριτά και κατά το πλείστον ομογενοποιημένα χαρακτηριστικά (γλώσσα, θρησκεία, έθιμα και παραδόσεις).

Τα έθνη-κράτη θεωρούνταν κοιτίδες δημοκρατίας, όπου όλοι είχαν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις (κληρονομιά της Γαλλικής Επανάστασης του 1789). Έτσι, ταυτίστηκαν με κινήματα αφύπνισης των λαών εναντίον τυραννικών καθεστώτων, όπως για παράδειγμα οι λαοί των Βαλκανίων εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αυτή η θεώρηση όμως παρέβλεπε το ρόλο των πιο ισχυρών κρατών στη χάραξη των συνόρων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της χάραξης συνόρων στη Μέση Ανατολή. Η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η παρέμβαση των μεγάλων δυνάμεων (Αγγλίας, Γαλλίας, Γερμανίας) που είχαν οικονομικά συμφέροντα στην περιοχή (εμπορικοί δρόμοι, πετρέλαιο), οδήγησαν σε μια αυθαίρετη χάραξη συνόρων,  όπου διαφορετικά έθνη πολλές φορές αναγκάστηκαν να συγκατοικήσουν χωρίς να νιώθουν ότι έχουν πολλά κοινά. Την ίδια στιγμή η δημιουργία των εθνικών κρατών μετασχημάτισε κατηγορίες, οι οποίες μέχρι τότε χρησιμοποιούνταν από τους λαούς για να περιγράψουν την ταυτότητα τους (γλώσσα, θρησκεία, έθιμα κτλ.) σε αναλλοίωτα και παγιωμένα κριτήρια, βάσει των οποίων προσδιοριζόταν το αν κάποιος ανήκει σε ένα έθνος και θεωρείται πολίτης του ενώ άλλοι αποκλείονταν.

Αυτοί οι αποκλεισμοί στις αρχές του 20ού αιώνα  οδήγησαν σε πληθώρα βίαιων ή μη μετακινήσεων, η έκταση των οποίων ήταν τέτοια που οδήγησε στη δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών (1921-1939), προάγγελο των Ηνωμένων Εθνών. Αφήνοντας την πατρίδα τους, αυτοί οι άνθρωποι θα έπρεπε να καταγραφούν και να τους δοθούν έγγραφα, ώστε να μπορούν εργαστούν ή να ταξιδέψουν. Η Κοινωνία των Εθνών αποφάσισε να δώσει σε αυτούς τους πρόσφυγες διαβατήρια, τα λεγόμενα διαβατήρια Νάνσεν (από το Νορβηγό ύπατο αρμοστή Φρέντριχ Νάνσεν).  Η λύση ήταν μια καινοτομία αλλά και μια νίκη για αυτό που σήμερα ονομάζουμε ανθρώπινα δικαιώματα. Ήταν η πρώτη φορά που όχι ένα κράτος, αλλά το σύνολο των εθνών, αναγνώρισε ότι η ανθρώπινη ζωή πρέπει να προστατεύεται, ακόμη και αν έχει χαθεί η ιδιότητα του πολίτη ενός συγκεκριμένου κράτους.

H αντιμετώπιση των προσφυγικών ροών στον 20ό αιώνα

Η φιλοξενία στην προεθνική εποχή έπαιξε το ρόλο ενός φίλτρου, όπου ξένοι μεταξύ τους άνθρωποι, ομάδες, κοινότητες μετασχηματίζονταν σε φίλους καλλιεργώντας σχέσεις συνεργασίας σε εποχές που ούτε η επικοινωνία ούτε η συγκοινωνία ήταν εύκολες. Στην εποχή των εθνικών κρατών αυτό αλλάζει. Σε αυτήν την ιστορική εποχή παγιώνονται κατηγορίες και κριτήρια για το ποιος ανήκει στην εθνική ομάδα, το έθνος, και ποιος αποκλείεται. Μάλιστα αυτός ο αποκλεισμός στιγμάτισε, περιθωριοποίησε και συχνά οδήγησε σε ηθελημένη ή/και βίαιη μετακίνηση. Οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, που σφράγισαν τις απαρχές του 20ού αιώνα οδήγησαν σε μαζικές πληθυσμιακές μετακινήσεις και ανθρώπους χωρίς πατρίδα. Το σύνολο των μεταπολεμικών εθνών αναγνώρισε την ανάγκη προστασίας των ανθρώπων αυτών και κατέληξε στη Σύμβαση της Γενεύης (1951).

Η Σύμβαση ήταν η πρώτη διεθνής προσπάθεια ορισμού του πρόσφυγα αλλά και της αναγνώρισης του δικαιώματος της μη επαναπρoώθησης αυτών των ανθρώπων σε χώρες, όπου η ζωή τους θα βρισκόταν σε κίνδυνο. Με βάση τη Σύμβασή αυτή πρόσφυγας δεν ήταν μόνο εκείνος που οδηγούνταν σε φυγή από τη χώρα του λόγω πολέμου ή πολιτικών και ιδεολογικών διώξεων αλλά και οποιοσδήποτε είχε την υποψία δίωξης εξαιτίας συμμετοχής σε κάποια ομάδα (εθνοτική, θρησκευτική, σεξουαλική, γλωσσική κτλ.). Αργότερα προστέθηκαν και οι οικολογικοί πρόσφυγες, δηλαδή άνθρωποι που ξεριζώνονται για περιβαλλοντολογικούς λόγους, όπως η καταστροφή από το τσουνάμι στην Ταϊλάνδη το 2004. Το δικαίωμα προστασίας, σύμφωνα με τη Σύμβαση, δίνει στον πρόσφυγα δικαιώματα νόμιμης μετακίνησης, εκπαίδευσης, υγείας αλλά τον υποχρεώνει επίσης να συμμορφώνεται με τους νόμους του τόπου στον οποίο διαμένει.